Onderzoek: 11,2% Ervaart Gezondheidsklachten rondom EMF-Straling

Technologie is voor de één een bron van vermaak, en voor de ander een bron van ellende. Hoewel ik me zelf helemaal thuis voel in die eerste categorie, is het geen nieuws dat er genoeg mensen zijn die zich onprettig voelen rondom en over elektronica, in zekere gevallen (mede) door de bijbehorende EMF-straling.

Sommigen zien daardoor de noodzaak om wifi-routers en smartphones uit hun huis te bannen, of – in de ergste gevallen – om 5G-torens in brand te steken.

Dit soort nieuws doet misschien denken dat er meer mensen zijn die gevoelig zijn voor EMF-straling dan daadwerkelijk het geval is, en laat dat nu net zijn waar mijn onderzoek over gaat.

Één survey, enkele analyses en een paar weken later, is die missie voltooid. ✅ Het antwoord op de vraag, "Hoe voelt men zich over EMF?", vind je dan ook hier!

Nu je een iets duidelijker beeld hebt van wat EMF inhoudt en waar het vandaan komt, deel ik graag de belangrijkste bevindingen van ons onderzoek met je:

1. 11,2% van onze respondenten geeft aan meer geestelijke en lichamelijke klachten te ervaren rondom apparatuur die EMF uitstraalt, dan bij afwezigheid van deze apparatuur.
2. 23,6% geeft aan zich zorgen te maken over EMF.
3. Meer dan 15% zegt goed te weten wat EMF inhoudt ...
4. ... maar die kennis over EMF heeft nauwelijks tot geen voorspellende waarde voor ervaren gezondheidsklachten.
5. Zorgen over EMF hangen daarentegen wél samen met gezondheidsklachten gerelateerd aan de aanwezigheid van EMF-apparatuur.

Hoe heeft Wifiwijs dit onderwerp onderzocht?

Voor dit onderzoek hebben we de bezoekers Wifiwijs en Paarshuis gevraagd een enquête in te vullen. Om te zorgen dat onze data representatief is, hebben we gedurende 2,5 maanden data verzameld. Hierdoor hebben in totaal 1097 respondenten onze vragenlijst ingevuld.

Geen zin in de verdere uitleg over de achtergrond van het onderzoek? Klik dan hier om meteen de bevindingen te zien!

De vragen die de respondenten beantwoord hebben, gingen over drie kernzaken:

• of ze zich in de afgelopen 12 maanden zorgen hebben gemaakt over de effecten van EMF-straling op hun gezondheid;
• of ze zich lichamelijk beter voelen in de afwezigheid van apparatuur die EMF uitstraalt, in vergelijking met wanneer deze apparaten wél in de buurt waren;
• of ze zich geestelijk beter voelen in de afwezigheid van apparatuur die EMF uitstraalt, in vergelijking met wanneer deze apparaten wél in de buurt waren;
• in hoeverre ze denken goed te weten wat EMF is en hoe het werkt.

Op ieder van deze vragen gaven ze antwoord op een simpele schaal met vier mogelijke antwoorden:

• 1 = Helemaal oneens
• 2 = Beetje oneens
• 3 = Beetje eens
• 4 = Helemaal eens

Vervolgens heb ik enkele statistische tests losgelaten op de data om de frequenties en verdeling van reacties duidelijk te krijgen, alsook om te zien hoe bepaalde reacties al dan niet met elkaar samenhangen.

Daarbij ging het hoofdzakelijk om descriptive statistics (omschrijvende statistieken) – die vragen als "Hoeveel mensen geven aan XYZ te voelen?" beantwoorden – en om de multiple linear regression (meervoudige lineaire regressie).

Zijn de resultaten representatief?

Gezien de hoeveelheid respondenten die hebben bijgedragen – bijna 1100 – mogen we ervan uitgaan dat de resultaten representatief zijn.¹Jhangiani, R.J. et al.,, Research Methods of Psychology – 2nd Canadian Edition (2020). 'Conducting Surveys' Nu is de verdeling zelden tot nooit helemaal 'eerlijk'.

Zo hebben we meer respondenten uit Zuid-Holland dan bijvoorbeeld uit Belgisch-Limburg aangetrokken, al is weer representatief voor de verdeling van de bevolking: 3.804.906 in Zuid-Holland, versus 889.199 in Belgisch-Limburg.²Alle Cijfers (2023). 'Statistieken provincie Zuid-Holland'³provincies.incijfers.be (2022). 'Inwoners volgens Rijksregister'

Ik bespaar je de details, maar de algemene consensus is dat je een groep van minstens 1000 respondenten over het algemeen – met enige voorzichtigheid – als representatief mag beschouwen.

Er blijft altijd een zekere foutmarge over die we in gedachten moeten houden, maar dat betekent niet dat de resultaten niet representatief zijn.

Op basis van de tests heb ik de onderstaande conclusies getrokken. Laten we die onder de loep nemen!

11,2% geeft aan gezondheidsklachten te ervaren rondom EMF

Interessant is dat gemiddeld genomen exact evenveel respondenten last hadden van lichamelijke klachten als van geestelijke klachten. Onder de lichamelijke klachten vielen onder andere hoofdpijn, spierpijn en gewrichtspijn, terwijl onder geestelijke klachten angstgevoelens, neerslachtigheid en prikkelbaarheid vielen.

Daarbij ontlopen de gemiddelden uit Vlaanderen en Nederland elkaar niet veel:

• 11,5% van de Nederlanders en 9,5% van de Vlamingen geeft aan lichamelijke klachten te ervaren in de aanwezigheid van apparatuur die EMF uitstraalt.
• 11,3% van de Nederlanders en 10,8% van de Vlamingen geeft aan geestelijke klachten te ervaren in de aanwezigheid van apparatuur die EMF uitstraalt.

Ofwel: nét iets meer Nederlanders dan Vlamingen ervaren lichamelijke klachten in de aanwezigheid van EMF-straling, terwijl iets meer Vlamingen geestelijke klachten ervaren.

"Nederlanders hebben meer last van lichamelijke klachten rondom EMF-apparatuur; Vlamingen juist meer van geestelijke klachten."

Blijkt uit onderzoek van Wifiwijs

Het feit dat gemiddeld genomen de cijfers van lichamelijke en geestelijke klachten elkaar niet veel ontlopen, kan komen door de sterke onderlinge samenhang van deze twee typen klachten. Dat wilt zeggen dat waar zich lichamelijke klachten voordoen, geestelijke klachten zich ook eerder voordoen en andersom.

Dat betekent echter niet dat lichamelijke en geestelijke klachten in precies dezelfde verschijnen, laat staan als we iedere regio apart onder de loep nemen. 🔎

In Groningen veel lichamelijke klachten; minder in Oost-Vlaanderen

Daar waar gemiddelden komen kijken, zie je meestal ook outliers, ofwel uitschieters. Zo viel op dat maar liefst 20% van de Groningers en 15,8% van de Vlaams-Brabanders aangaven lichamelijke klachten rondom apparatuur die EMF uitstraalt te ervaren.

Daartegenover staat dat slechts 8,6% van de Drenten en 6,3% van de Oost-Vlamingen aangaven zich lichamelijk minder goed te voelen rondom EMF-straling.

Geestelijke klachten hakken in op Flevolanders; haast niet op Belgisch-Limburgers

Ondertussen zien we ook hier de hoogste cijfers onder de West-Vlamingen: 16,2% van hen geeft aan last te hebben van geestelijke klachten rondom EMF-straling. In Nederland zien we dit vooral onder respondenten uit Flevoland – 18,0% van hen ervaart deze klachten eveneens.

Anderzijds was ik verrast om te zien dat slechts 4,5% van Belgisch-Limburg aangaf dit soort klachten te ervaren, en een eveneens ietwat magere 7,8% van de Friezen. 🤔

23,6% maakt zich zorgen over EMF-straling

Het gaat daarbij om 23,7% van de Nederlanders die zich zorgen maakt, en 22,9% van de Vlamingen, wat elkaar wederom niet veel ontloopt. Houd daarbij in gedachten dat 11,2% van de mensen lichamelijke en geestelijke klachten rondom EMF-straling ervaart.

Dit is een verschil van 12,4% – ofwel: het aantal mensen dat zich zorgen maakt over EMF is ruim 2 keer zo groot als het aantal mensen dat daadwerkelijk klachten ervaart.

Dat betekent dat sommige mensen zich zorgen maken over de negatieve effecten van EMF op hun gezondheid, zelfs al voelen ze zich niet per se beter bij de afwezigheid van apparatuur die EMF-uitstraalt.

"Twee keer zoveel mensen maakt zich zorgen over EMF dan dat merkbare klachten ervaren."

Blijkt uit onderzoek van Wifiwijs

Dat is frappant, aangezien zowel ons onderzoek als eerder onderzoek bevestigt dat juist degenen die zich zorgen maken over EMF-straling, doorgaans ook meer gezondheidsklachten rapporteren dan degenen die zich geen zorgen maken.⁴Martens, A.L. et al., American Journal of Epidemiology (2017). 'Modeled and Perceived Exposure to Radiofrequency Electromagnetic Fields From Mobile-Phone Base Stations and the Development of Symptoms Over Time in a General Population Cohort'

Hoe het dan zit met die 12,4% die zich wel zorgen maken, maar geen of zeer weinig klachten ervaren? Over de exacte redenen hierachter kan ik en waarschijnlijk het merendeel van de academische wereld vooralsnog alleen speculeren.

Je zou – om het kort te houden – kunnen concluderen dat de regel simpelweg niet voor iedereen geldt, zoals bij zoveel patronen het geval is. Ofwel: niet iedereen die zich zorgen maakt, ontwikkelt uiteindelijk klachten.

Vooral Groningen kopzorgen; Belgisch-Limburg bij lange na niet

Ook hier ontlopen Nederlanders en Vlamingen elkaar nauwelijks. Het scheelt slechts 0,2%, met 30% van de Groningers die aangeeft zich zorgen te maken over de effecten van EMF op hun gezondheid, en 29,8% van de West-Vlamingen.

Die onrust leeft niet in dezelfde mate onder Drenthe (17,1%) en Belgisch-Limburg (13,6%) – hun percentages omslaan nauwelijks tot nog niet eens de helft van de hoge scores van Groningen en West-Vlaanderen.

15,4% geeft aan te weten wat EMF inhoudt

En ook hierin scoort Nederland net iets hoger dan Vlaanderen: 15,8% van de Nederlanders gaf aan te weten wat EMF is en hoe het werkt, tegenover 13,5% van de Vlamingen. Nu is het belangrijk hierbij op te merken dat het om self-reported kennis gaat.

Ofwel: we hebben geen toets afgenomen – het gaat eerder om hoe zelfverzekerd de respondenten zijn over hun kennis over EMF. Dat in gedachten hebbende ...

"2,3% meer Nederlanders geven aan te weten wat EMF inhoudt dan Vlamingen."

Blijkt uit onderzoek van Wifiwijs

Flevoland bijzonder zeker van kennis over EMF; Utrecht verre van

Zo geeft een opvallende 29,7% van de Flevolanders aan genoeg kennis te hebben over EMF om te snappen wat het is en hoe het werkt, terwijl over de grens de hoogste waarde vanuit Belgisch-Limburg komt: 18,2% van hen is zeker over hun kennis over EMF.

Een magere 7,1% van de respondenten uit Utrecht gaf hetzelfde aan. Ondertussen liet 10,8 van de West-Vlamingen weten aan dat hun EMF-kennis dik in orde is.

Hoe hangen gezondheidsklachten rond EMF samen met zorgen en kennis erover?

Als je benieuwd bent naar wat extra cijfers en theorieën om de bovenstaande percentages aan te voelen, ben je op de juiste plek! Let wel: hieronder bespreken we samenhang, en dat staat niet gelijk aan oorzaak-en-gevolg. Dat heeft met de opzet van het onderzoek en de statistische tests te maken.

Lang verhaal kort: om over oorzaak-en-gevolg te spreken hadden we een experiment moeten opzetten, laten keuren door een ethische commissie, en groepen mensen moeten manipuleren op een specifieke manier. Dat hebben we niet gedaan – wij hebben respondenten een vragenlijst laten invullen. 😉

Kennis over EMF en gezondheidsklachten: weinig tot geen samenhang

Mijn eerste hypothese bij de start van dit onderzoek was redelijk open-ended – ik ging ervan uit dat er een relatie zou bestaan tussen kennis over EMF en gezondheidsklachten rondom EMF, zonder verder iets te zeggen over de richting daarvan.

Ofwel: ik ging er opzettelijk niet van uit dat meer kennis over EMF zou samengaan met meer of minder gezondheidsklachten, omdat er – in mijn optiek – voor beide scenario's iets te zeggen viel.

Gezien de mogelijkheden die dat schepte, was het des te verrassender om te ontdekken dat de hoeveelheid kennis over EMF die iemand denkt te hebben, weinig zegt over de kans dat deze persoon ook gezondheidsklachten veroorzaakt.

Weinig, maar niet niets: de cijfers lieten zien dat er een zwakke positieve samenhang bestaat tussen iemands zelfgerapporteerde kennis over EMF en eventuele gezondheidsklachten – en dan vooral lichamelijke klachten.

Echter, veel van de belangrijke cijfers uit deze test waren niet significant, wat in het kort betekent dat de kans groter is dat de waargenomen samenhang op toeval berust dan op een daadwerkelijk verband. Ofwel: meer kennis over EMF gaat niet per se samen tot meer of minder gezondheidsklachten.

"Kennis over EMF hebben betekent niet dat je sneller of juist minder snel gezondheidsklachten rondom EMF-apparatuur ervaart. Zorgen over de gezondheidsrisico's van EMF wél: hoe meer zorgen je ervaart, hoe groter de kans dat je ook gezondheidsklachten ervaart rondom apparaten die EMF produceren."

Blijkt uit onderzoek van Wifiwijs

Zorgen over EMF gaan hand in hand met gezondheidsklachten

Daarentegen laten de cijfers zien dat hogere maten van zorgen over EMF wél samengaan met zowel lichamelijke als geestelijke klachten rondom EMF-apparatuur. Dit resultaat voldoet aan mijn verwachtingen – laat me je uitleggen waarom.

Ben je bekend met het placebo-effect? Dit is een verschijnsel waarbij mensen een positieve uitkomst opmerken (zoals een verbetering in diens gezondheidstoestand), en deze toekennen aan een 'nepbehandeling'. Het ziet uit als een behandeling, voelt als een behandeling, maar geen enkel onderdeel ervan is meetbaar werkzaam.

Het populairste voorbeeld is de suikerpil in experimenten: een groep krijgt een suikerpil, de ander het echte medicijn. Iedere verbetering die de suikerpil-groep opmerkt 'als gevolg van' het innemen van de pil, valt onder het placebo-effect.

Het nocebo-effect is in zekere zin het tegenovergestelde. Het beschrijft een situatie waarin een negatieve uitkomst (gezondheidsklachten) optreedt als gevolg van de overtuiging dat een interventie (aanwezigheid van EMF-apparatuur) schade zal veroorzaken.⁵Hauser, W. et al., Deutsches Ärzteblatt (2012). 'Nocebo Phenomena in Medicine'

Met de onderstaande grafiek probeer ik ons concrete geval te verhelderen. De horizontale axis staat voor hoeveel zorgen iemand zich maakt, en de verticale axis staat voor de mate van gezondheidsklachten rondom EMF-apparatuur die diegene ervaart, opgesplitst in lichamelijke en geestelijke klachten.

De cijfers op de horizontale axis staan voor de antwoorden die respondenten konden geven over stellingen omtrent zorgen over de gezondheidsrisico's van EMF. Om je het naar boven scrollen te besparen:

• 1 = Helemaal oneens
• 2 = Beetje oneens
• 3 = Beetje eens
• 4 = Helemaal eens

De lijnen stijgen ieder met een vast interval die uit de statistische tests is gerold. Ik zuig die waarden niet ter plekke uit mijn duim. 😜

De overtuiging dat je niet alleen wordt blootgesteld aan EMF, maar dat deze ook schadelijke straling omvat, gaat dus met – vaak ernstige – klachten gepaard.

Echter, het grote merendeel van de mensen is niet in staat om nauwkeurig waar te nemen wanneer hij of zij wordt blootgesteld aan EMF zonder te weten of er EMF-apparatuur in de buurt staat. Daarbij betekent louter de overtuiging dat je wordt blootgesteld niet dat dat ook waar is. (Zie #4 in de bronnenlijst onderaan dit artikel.)

Kan EMF gezondheidsklachten veroorzaken?

Dat ligt aan het type EMF. Ioniserende EMF kan volgens experts wel degelijk directe schade aan je genetisch materiaal (DNA) veroorzaken, door bijvoorbeeld breuken in de DNA-structuur te creëren, of door mutaties te veroorzaken.⁶Borrego-Soto, G. et al., Genetics and Molecular Biology (2015). 'Ionizing radiation-induced DNA injury and damage detection in patients with breast cancer'.

Ter toelichting: 'ioniseren' is het proces waarbij elektronen uit neutrale atomen of moleculen worden getrokken, of juist ernaar worden overgebracht.⁷Natuurkunde Uitgelegd (n.d.). 'Ioniserende straling' Op basis daarvan kunnen we de straling van EMF opdelen in twee categorieën. 👇

• Non-ioniserende EMF. Dit heeft niet genoeg energie om atomen of moleculen te ioniseren. In ons dagelijks leven komen we vaak in aanraking met non-ioniserende straling vanuit elektrische apparaten, zoals mobiele telefoons, babyfoons, zendmasten en wifi-routers.
• Ioniserende EMF. Dit heeft wél voldoende energie om atomen of moleculen in ons lichaam te ioniseren, wat betekent dat het elektronen kan wegnemen of toevoegen aan die deeltjes. Denk hierbij aan het zwaardere geschut, zoals röntgenstraling en radioactieve straling.

Dat ioniserende EMF dus slecht voor je is, is al meermaales bewezen. Het bewijs omtrent non-ioniserende EMF en het effect daarvan op onze gezondheid is minder doorslaggevend.

Veel onderzoeken laten zien dat non-ioniserende EMF geen schade aanricht, omdat de frequenties waarop het werkt veel te laag zijn om ook maar enig effect op onze lichamen te hebben.⁸National Cancer Institute (n.d.). 'Radiation'⁹American Cancer Society (n.d.). 'Radiofrquency (RF) Radiation'

Andersom bestaat echter ook bewijs is dat non-ioniserende EMF wél schadelijk voor ons is, en dan met name wifi-straling. Zo zou het het risico op kanker en onvruchtbaarheid verhogen en celreparatie in de weg steken.¹⁰Carlberg, M., Hardell, L., BioMed Research International (2017). 'Evaluation of Mobile Phone and Cordless Phone Use and Glioma Risk Using the Bradford Hill Viewpoints from 1965 on Association or Causation'¹¹International Agency for Research on Cancer (2011). 'IARC CLASSIFIES RADIOFREQUENCY ELECTROMAGNETIC FIELDS ASPOSSIBLY CARCINOGENIC TO HUMANS'¹²Prlić, I. et al., Archives of Industrial Hygiene and Toxicology (2022). 'Wi-Fi Technology and Human Health Impact: A Brief Review of Current Knowledge'¹³Havas, M., Environmental Pollution (2017). 'When theory and observation collide: Can non-ionizing radiation cause cancer?'

Let wel: een veelvoorkomend punt van kritiek op veel studies is dat de resultaten vaak niet op het echte leven (en soms zelfs niet eens op mensen) is toe te passen. De onderzoeksmethoden zijn dan te kunstmatig en/of enkel gebaseerd op dierproeven. Neem dit soort studieresultaten dan ook met een korrel zout.

Dat het bewijs elkaar tegenspreekt, is daarmee duidelijk – en zo ook dat de bovenstaande vraag niet zomaar te beantwoorden is, laat staan door iemand die geen professor in radiologie of moleculaire biologie is. 😉

Conclusie

Tijd voor een geheugenopfrisser! Laat me de belangrijkste bevindingen nog eens op een rij zetten:

1. Meer dan een-tiende van de respondenten ervaart in verhouding meer geestelijke en lichamelijke klachten rondom EMF-apparatuur dan bij afwezigheid ervan.
2. Bijna een kwart gaf aan zich zorgen te maken over de gezondheidsrisico's van EMF.
3. 15,4% liet weten te snappen wat EMF inhoudt.
4. Kennis over EMF hangt nauwelijks tot niet samen met gezondheidsklachten ervaren rondom EMF-apparatuur.
5. Zorgen over EMF daarentegen wél.

Korter kan ik de samenvatting niet maken. Uitgebreider wel, maar daarvoor verwijs ik je naar het bovenstaande artikel. Zelf vond ik het een fascinerend onderwerp om te onderzoeken, en stond ik aardig perplex over enkele van de bevindingen.

Voor nu wil ik je in ieder geval bedanken voor je tijd. Als je je meningen of nog andere interessante feiten of tips wilt delen, zijn die in het onderstaande formulier welkom!

Bronnen

• 1
  Jhangiani, R.J. et al.,, Research Methods of Psychology – 2nd Canadian Edition (2020). 'Conducting Surveys'
• 2
  Alle Cijfers (2023). 'Statistieken provincie Zuid-Holland'
• 3
  provincies.incijfers.be (2022). 'Inwoners volgens Rijksregister'
• 4
  Martens, A.L. et al., American Journal of Epidemiology (2017). 'Modeled and Perceived Exposure to Radiofrequency Electromagnetic Fields From Mobile-Phone Base Stations and the Development of Symptoms Over Time in a General Population Cohort'
• 5
  Hauser, W. et al., Deutsches Ärzteblatt (2012). 'Nocebo Phenomena in Medicine'
• 6
  Borrego-Soto, G. et al., Genetics and Molecular Biology (2015). 'Ionizing radiation-induced DNA injury and damage detection in patients with breast cancer'
• 7
  Natuurkunde Uitgelegd (n.d.). 'Ioniserende straling'
• 8
  National Cancer Institute (n.d.). 'Radiation'
• 9
  American Cancer Society (n.d.). 'Radiofrquency (RF) Radiation'
• 10
  Carlberg, M., Hardell, L., BioMed Research International (2017). 'Evaluation of Mobile Phone and Cordless Phone Use and Glioma Risk Using the Bradford Hill Viewpoints from 1965 on Association or Causation'
• 11
  International Agency for Research on Cancer (2011). 'IARC CLASSIFIES RADIOFREQUENCY ELECTROMAGNETIC FIELDS ASPOSSIBLY CARCINOGENIC TO HUMANS'
• 12
  Prlić, I. et al., Archives of Industrial Hygiene and Toxicology (2022). 'Wi-Fi Technology and Human Health Impact: A Brief Review of Current Knowledge'
• 13
  Havas, M., Environmental Pollution (2017). 'When theory and observation collide: Can non-ionizing radiation cause cancer?'